Gdy wsłuchujemy się w język Kościoła i liturgii, często - a zwłaszcza w Wielkim Poście i w okresie Wielkanocy - napotykamy trzy słowa: mi­sterium, Pascha, Triduum. Czy są one jednak zrozumiałe? Czy te słowa, które kierują naszą uwagę na nąjwiększe tajemnice wiary, umiemy do­brze odczytać? Znajomość tego, co kryje się pod osłoną języka Kościo­ła i liturgii, jest przecież warunkiem, by dobrze przeżywać nąjważniej­sze dni w roku kościelnym Pochylmy się więc nad trzema słowami, które pozwolą nam lepiej zrozumieć i medytować znaczenie tego, co stało się w Wiel­ki Czwartek, w Wielki Piątek i w tę jedyną Noc zwaną Wielką.



Misterium

Trzeba najpierw przypomnieć podsta­wowy sens słowa „misterium". Pochodzi ono od greckiego czasownika, który zna­czy: zamykam usta, ale też: wprowadzam w rzeczywistości ukryte, nauczam kogoś te­go, co wykracza poza granice dostępne ogółowi ludzi (niewtajemniczonych). Mi­sterium oznacza więc miejsce wtajemnicze­nia, ale także sakralną rzeczywistość zna­ną tylko wtajemniczonym. W sensie chrześcijańskim misterium oznacza niewi­dzialną i zbawczą rzeczywistość Bożą, któ­ra w jakiś dostrzegalny sposób objawia się i udziela ludziom oraz pozwala im uczest­niczyć w życiu samego Boga.
W ujęciu św. Pawła, misterium to powzięte przed wiekami przez Boga Ojca posta­nowienie, aby doprowadzić do zbawienia całą ludzkość oraz zjednoczyć wszystkie stworzenia we Wcielonym Synu Bożym jako w Głowie. Ten odwieczny plan był od wieków ukryty w Bogu i nieznany na­wet duchom niebiańskim. Był on stopnio­wo objawiany przez pośrednictwo proroków, a w czasach ostatecznych poprzez aposto­łów (szczególnie przez św. Pawła). Cen­tralnym wydarzaniem objawiającym ten Boży plan jest Męka, Śmierć i Uwielbienie Jezusa Chrystusa. Jezus umarły i mocą Du­cha Świętego wyniesiony do chwały przez Boga Ojca jest jakby uosobieniem tego Bo­żego planu, jest sam w sobie „misterium".
Sobór Watykański II, podejmując wypo­wiedzi św. Pawła (por. Rz 16, 25-27; Ef 1, 9-10; 3, 8-11; Kol 1, 25-27), buduje na nich zręby nauki o Bożym planie zbawienia. Tak uczy np. w Konstytucji dogmatycznej o Kościele: „Przedwieczny Ojciec, na sku­tek najzupełniej wolnego i tajemniczego zamysłu swej mądrości i dobroci, stworzył cały świat, a ludzi postanowił wynieść do udziału w życiu Bożym..:” (KK 2). Po­dobnie w Konstytucji dogmatycznej o Ob­jawieniu Bożym: „Spodobało się Bogu w swej dobroci i mądrości objawić same­go siebie i ukazać tajemnicę swej woli (por. Ef 1, 9), dzięki której ludzie przez Chrystu­sa, Słowo, które stało się ciałem, mają do­stęp do Ojca w Duchu Świętym i stają się współuczestnikami Bożej natury" (KO 2).

Pascha i Misterium Paschalne

Słowo „Pascha" wywodzi się z języka hebrajskiego i aramejskiego (czyli języka, którym mówił Jezus). Wśród wielu znaczeń tego słowa na kartach Starego Testamentu najbardziej interesujące jest to, które łączy się z dziesiątą plagą egipską. W 12. rozdzia­le Księgi Wyjścia czytamy, że Bóg poraził śmiercią pierworodnych synów rodzin egip­skich, a anioł Pana ominął wtedy domy Izraelitów, zachowując je od śmierci. Pas­cha oznacza tu pełne mocy i miłosierdzia przejście Boga (lub Jego anioła) przez Egipt, połączone z zadaniem faraonowi i jego lu­dowi plagi śmierci pierworodnych synów (i pierworodnych sztuk zwierząt domo­wych). Pascha Boga Izraela stała się począt­kiem wyzwolenia ludu izraelskiego z nie­woli egipskiej.
Z tym wydarzeniem wiąże się też dru­gie znaczenie słowa „Pascha"- to również coroczny obchód święta, które upamiętnia tę jedyną i decydującą ingerencję Boga w dzieje wybranego ludu. Jest to „Pascha na cześć Pana", „ofiara dla Pana". Lud izra­elski świętuje pamiątkę Paschy Boga i pa­miątkę swego ocalenia - wyjścia z niewo­li na wolność.

Żydowskie święto Paschy miało być pamiątką jednorazowego i niepowtarzal­nego wydarzenia, dzięki któremu lud wy­brany wyszedł z niewoli na wolność. Mo­żemy jednak mówić o dwóch następnych znaczeniach słowa „Pascha".
Najpierw to Pascha Jezusa. Na czym polega Pascha Jezusa? Jest to Jego „przejś­cie" z tego świata do Ojca (J 13, 1). Przejście ze stanu „sługi", z uniżenia, ja­kie Syn Boży dobrowolnie przyjął, sta­jąc się podobny do ludzi we wszystkim z wyjątkiem grzechu - do stanu uwiel­bienia i chwały, w którym staje się On władcą wszystkich stworzeń i pełnym ma­jestatu Panem. Tę Jego Paschę przedsta­wia starochrześcijański hymn o uniże­niu i wywyższeniu Syna Bożego zapisany w Liście do Filipian (Flp 2, 6-11).
Teraz możemy już zrozumieć, co zna­czy wyrażenie „Misterium Paschalne". Jest to tajemnica zbawienia ukryta i speł­niająca się w wydarzeniach Męki, Śmier­ci i Uwielbienia Jezusa. Ta tajemnica ogarnia całą ludzkość i cały kosmos. Przytoczmy tu wypowiedź Soboru Wa­tykańskiego II: „...dzieła odkupienia lu­dzi i uwielbienia Boga, które zapowiada­ły kierowane przez Boga wielkie wydarzenia w życiu ludu Starego Testa­mentu, dokonał Chrystus Pan szczególnie przez paschalne misterium swojej błogo­sławionej męki, zmartwychwstania i chwa­lebnego wniebowstąpienia,. «przez swo­ją śmierć zniweczył śmierć naszą, i zmartwychwstając, przywrócił nam ży­cie» (Prefacja wielkanocna). Albowiem z boku Chrystusa umierającego na krzy­żu zrodził się przedziwny sakrament ca­łego Kościoła" (Konstytucja o Liturgii świętej, 5).
Tu dochodzimy do czwartego „wymia­ru" Paschy: jest to Pascha chrześcijani­na i Pascha Kościoła. Jezus umarł na krzy­żu i pokonał śmierć jako nowy Adam (nowy człowiek) i jako Głowa całej od­kupionej ludzkości. Św. Paweł określa zmartwychwstałego Chrystusa jako „pier­wociny" umarłych, to znaczy jako po­czątek i wzór zmartwychwstania ludzi, którzy przez wiarę i chrzest zostali z Nim złączeni w misterium Jego śmierci i zmar­twychwstania (por. Rz 6, 3-11). W Pierw­szym Liście do Koryntian, w 15. rozdzia­le poświęconym prawdzie o powszech­nym zmartwychwstaniu, Apostoł tak pi­sze: „Chrystus zmartwychwstał jako pier­wociny spośród tych, co pomarli" (1 Kor 15, 20). „I jak w Adamie wszyscy umie­rają, tak w Chrystusie wszyscy będą oży­wieni, lecz każdy według własnej kolej­ności: Chrystus jako pierwociny, potem ci, co należą do Chrystusa, w czasie Je­go przyjścia" (1 Kor 15, 22-23).
W zmartwychwstałym Jezusie odkupio­na przez Niego ludzkość wraca do Boga, od którego wyszła. On jest „pierwocinami", początkiem i wzorem nowego stworzenia, nowych niebios i nowej ziemi (por. Ap 21, 1). Aby ta przemiana-Pascha Jezusa - mo­gła się stawać stopniowo udziałem ludzi wszystkich czasów, obchodzimy Miste­rium Paschalne w trzech cyklach czasu:
(1) W cyklu dziennym-zwłaszcza w ce­lebracji Eucharystii upamiętniającej Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa w oczekiwaniu na Jego przyjście w chwa­le. Tę prawdę wyraża powoływanie się na nakaz Jezusa z Wieczernika: „To czyń­cie na moją pamiątkę" (Łk 22,19). Codzien­ne upamiętnienie Paschalnego Misterium dokonuje się też w Liturgii Godzin, czyli modlitwie, do której są zobowiązani duchow­ni i osoby konsekrowane.
(2) W cyklu tygodniowym sprawujemy Paschalne Misterium w każdą niedzielę, szczególnie w niedzielnej Mszy św. Tak się dzieje od czasów apostolskich. Niedziela jest - jak uczy Sobór Watykański II ­„Pierwotnym dniem świątecznym (...) pod­stawą i rdzeniem całego roku liturgiczne­go" (KI,106). Ojciec Święty Jan Paweł II na­zywa niedzielę „Paschą tygodnia".
(3) W cyklu rocznym upamiętnieniem całego Paschalnego Misterium jest świę­te Triduum Paschalne.

Triduum Paschalne

Pod koniec IV wieku św. Ambroży pi­sał o „świętym triduum" na oznaczenie dni, w których Jezus cierpiał, spoczywał w grobie i powstał z martwych. U św. Augustyna znajdziemy zaś określenie „najświętsze triduum ukrzyżowanego, po­grzebanego, wskrzeszonego". Oznacza ono, że mianem owego Triduum obej­mowano Wielki Piątek (upamiętnienie Ukrzyżowania), Wielką Sobotę (upa­miętnienie przebywania ciała Jezusa w grobie) i Wielką Niedzielę (upamięt­nienie Zmartwychwstania). Wielki Czwar­tek nie był pierwotnie objęty pojęciem świętego Triduum", choć jak już wspo­mina św. Augustyn - w Hipponie spra­wowano wieczorem tego dnia Mszę św. na pamiątkę ustanowienia Eucharystii.
Do tej starożytnej tradycji nawiązują dokumenty Kościoła wydane po Sobo­rze Watykańskim II. Kongregacja Kul­tu Bożego tak pisze o tych dniach: „Naj­większe misteria ludzkiego Odkupienia sprawuje Kościół co roku, począwszy od Mszy wieczornej Wielkiego Czwart­ku aż do Nieszporów Niedzieli Zmar­twychwstania. Czas ten słusznie jest określany jako „Triduum Chrystusa ukrzy­żowanego, pogrzebanego i wskrzeszone­go". Nazywa się go „Triduum paschal­nym", ponieważ uobecnia się wtedy i uskutecznia misterium Paschy, to jest przejścia Pana z tego świata do Ojca. Przez sprawowanie tego misterium w zna­kach liturgicznych i sakramentalnych Kościół jednoczy się wewnętrznie z Chry­stusem, swoim Oblubieńcem" (nr 38).
Tak więc Triduum Paschalne zaczyna się Mszą św. Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek. Jest ona jakby „sakramental­nym prologiem" tego, co będziemy ce­lebrować w następnych dniach, a zarazem obrzędowym przekazem całego i jedyne­go Misterium Paschalnego. Pod osłoną sa­kramentalnych znaków uobecnia to samo misterium Śmierci Jezusa, które upamięt­niamy w liturgii Wielkiego Piątku. Wiel­ki Piątek i Wielka Sobota to dni, w cza­sie których Kościół nie sprawuje Eucharystii. Wspominamy wtedy śmierć Jezusa i Jego spoczynek w grobie. Wigi­lia Paschalna, rozpoczynająca się po za­padnięciu nocy Wielkiej Soboty, należy już do Niedzieli Zmartwychwstania i sta­nowi moment kulminacyjny całego Pas­chalnego Triduum, którego zwieńcze­niem będą Nieszpory Wielkiej Niedzieli. Od Wigilii Paschalnej do Nieszporów Niedzieli Zmartwychwstania celebruje­my bowiem pamiątkę zwycięstwa Jezu­sa nad śmiercią. Okres paschalnej rado­ści obejmuje 50 dni, które Kościół przeżywa aż do Zesłania Ducha Święte­go jak jedną „wielką niedzielę".